Tükenmişlik, iş ve özel yaşamda sağlığı ve üretkenliği olumsuz yönde etkiler. Peki gerçekten tükenmişlik noktasına geldiğinizi ve bunun hangi sebeplerle olduğunu nasıl anlayabilirsiniz? Belirtileri erkenden tespit etmek, tükenmişlik sendromunun semptomlarını hafifletmekte ve riskleri azaltmakta size yardımcı olabilir.

Tükenmişlik, iş yerinde etkinliğin azalmasına sebep olan, duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve düşük kişisel başarı duygusu olarak tanımlanabilir. Özellikle diğer insanlara “yardım eden” rolleri kapsayan hemşire, doktor, psikolog, sosyal hizmet uzmanları gibi meslek dallarına mensup kişilerde yaygın görülmektedir. Bu sendromun önemi ve yol açtığı olumsuz etkiler günümüzde eski zamanlara kıyasla giderek daha çok fark edilmektedir. Nasıl önleneceği konusunda yapılan çalışmalar da hızla çoğalmaktadır. Amerikalı psikolog Herbert Freudenberger, tükenmişliği önce 12 aşamada açıkladı daha sonra basitleştirerek aşağıdaki 5 aşamada tükenmişliği ele aldı.

1. BALAYI EVRESİ

İlk aşama balayı evresi olarak adlandırılır. Özellikle iş yerinde yeni görevleri ve girişimleri üstlenmekle ilgilidir. Bu aşamada kesinlikle tükenmişlik belirtisi yoktur. Hatta tam aksine iş yerine karşı yoğun bir bağlılık duygusu, coşku ve neşe hâkimdir. Kişi oldukça üretkendir ve elinden gelenin en iyisini yapabilmek için mümkün olan her görevi ve girişimi üstlenmekten çekinmez. Kendisini çok yaratıcı, iyimser ve enerji dolu hisseder ve becerilerini kanıtlayabilmek için gereğinden fazla yükü omuzlarına yüklemekten çekinmez. Oldukça pozitif ve keyifli gibi görünen bu dönem sonsuza kadar sürebilse ne harika olurdu… Fakat bu aşamanın en riskli yanı, aşırı çalışmayı önlemez ve düzenli olarak dinlenmek için vakit ayırmazsa kişi farkına dahi varmadan tükenmişliğe doğru kendisini sürüklemiş olur.

2. STRES BAŞLANGICI

Kişi artık bazı günlerin diğerlerinden daha stresli olduğunu yavaş yavaş fark etmeye başlar. Kişisel ihtiyaçları için yeteri kadar vakti olmadığını, aile ve arkadaşlarıyla daha az görüşmeye başladığını fark eder. Artık iş, hayatındaki en önemli şeydir. Odaklanamama, baş ağrıları, kaygı, iştahta değişiklik ve hatta yüksek tansiyon gibi belirtilerle yoğun stres, etkilerini göstermeye başlar.

3. KRONİK STRES

Sık sık yoğun bir şekilde stresli olmak kişiyi kronik stres aşamasına getirir. Bu yüzden problem çözme becerileri ve performans düşer. Kişi bu noktada kontrolden çıktığını ve güçsüz olduğunu hissetmeye başlar. Çabaları sanki daha önce olduğu gibi aynı üretken ve verimli sonuçları vermiyor gibi görünür. Görevlerin ve sorumlulukların baskısı, ertelemeye ve kaçınmalara neden olur. Ayrıca kronik stres, stresin sebep olduğu fiziksel belirtilerin şiddetinin de artmasına neden olur. Kişi sık sık hastalanmaya başlayabilir. Duygularını da düzenlemekte zorlanır. En küçük şeyler bile onun daha saldırgan, kırgın ya da üzgün hissetmesine yetebilir. Var olan sorunları inkâr ederek, olumsuz duygularla baş edebilmek için alkol, uyuşturucu ya da kendi kendine ilaç kullanma gibi sağlıksız yollara başvurabilir.

4. TÜKENMİŞLİK

Nihayet yoğun stres, başarısızlık hissi ve duyguları yönetmede yetersizlik gibi pek çok olumsuz durum tükenmişliğe neden olur. Sürekli başarısızlık ve güçsüzlük duygusu ile baş etmeye çalışmak sonunda kişiyi umutsuzluğa ve hayal kırıklığına sürükler. İşler içinden çıkılamaz bir hal almış ve bir çıkış yolu yok gibidir. Üstüne fiziksel belirtiler giderek şiddetini artırabilir ya da yoğunlaşabilir. Sürekli yorgunluk, sindirim sorunları, kronik baş ağrılarının yanı sıra davranışlarda da olumsuz yönde değişiklikler görülebilir.

5. TÜKENMİŞLİĞE ALIŞMA

Kişi tükenmişlik sendromuyla baş ettiğinin farkında olsa da bundan kurtulamayacağını düşünür ve sanki bu semptomlar hayatının olağan bir parçası haline gelir. Normal bir yaşama kavuşma girişimleri olmaz. Kişinin kariyerine de dâhil olmak üzere hayatının pek çok yönüne tükenmişliğin etkileri yansır. Bir zamanlar severek yaptığı hobilere karşı dahi ilgisini yitirebilir ve hiçbir şey yapmak istemeyebilir. Kendisini her zaman üzgün ve depresif hissedebilir.

TÜKENMİŞLİĞİN NEDENLERİ

Yapılan pek çok araştırma, tükenmişlik sendromunun en büyük sebepleri: uzun saatler çalışmak ve çok fazla görev yapmaktır. Diğer bazı faktörler: işteyken sürekli “göreve hazır” konumda olmanın verdiği sorumluluk duygusu, yeterince izin kullanamamaktır. Tükenmişlik, çalışanın kişiliği ve tutumlarından veya iş yeri koşullarından ya da her ikisinin birleşiminden kaynaklanabilir.

İŞ YERİ İLE İLGİLİ FAKTÖRLER

• Çalışanla ilgili büyük beklentiler içinde olunması

• Zaman baskısı

• Zorbalık ya da kötü iş atmosferi olması

• İletişimin zayıf olması

• Hiyerarşi problemleri

• Yöneticilerin baskısı

• Organizasyonel süreçlerin zayıf olması

• Kaynakların kısıtlı olması

• Çalışanın rolü ve sorumlulukların açık ve net belirlenmemiş olması

• Zayıf ekip çalışmaları

• Zayıf sosyal destek

KİŞİSEL FAKTÖRLER

• Kişinin kendi ile ilgili yüksek ya da gerçekdışı beklentiler içinde olması

• Mükemmeliyetçilik

• Sürekli diğer çalışanların ilgisini ve takdirini beklemek

• Ait hissedememek

• Kişinin ihtiyaçlarını görmezden gelmesi

Yukarıda tükenmişliğin nedenlerinden, aşamalarından ve sonuçlarından detaylıca bahsettik. Bahsi geçen “kişi” eğer sizseniz ya da yukarıdaki aşamalardan herhangi birisinde olduğunu fark ettiyseniz bunu değiştirmek için ilk önce tükenmişliğin nelerden kaynaklanabileceği hakkında düşünmelisiniz. Sebepleri fark ettikten sonra gidişatı değiştirmek için adım atmalısınız. İş yükünüzü hafifletmek ve sorumluluklarınızı düzenlemek, değiştirmek için yöneticinizle konuşarak her iki taraf için de en makul seçenekleri birlikte değerlendirebilirsiniz. Ayrıca kendinize dinlenmek ve yenilenmek için gerekli zamanı ayırdığınızdan mutlaka emin olmalısınız.