Savunma ve Güvenlik Alanında Psikoloji

Savunma ve güvenlik alanında görülen zihinsel hastalıklar başlı başına bu alana özgün değildir, bireyin maruz kaldığı stres ve zihinsel hastalıklar her yerde aynıdır. Savunma ve güvenlik alanındaki psikolojinin özgünlüğü ise bireyde görülen psikiyatrik bozuklukların karmaşık operasyonel ortamların getirdiği stres kombinasyonlarından kaynaklanıyor olmasıdır. Operasyonel ortamlarıyla özgünleşen savunma ve güvenlik psikolojisi, savunma ve güvenlik alanının bileşenlerinin farklı doğaları nedeniyle kategorik bir ayrıma tabi tutulmaktadır. Bu bakımdan savunma ve güvenlik psikolojisi, askeri psikoloji, havacılık psikolojisi, kolluk kuvvetleri psikolojisi, sivil savunma ve afet kuruluşları ve savunma sanayii psikolojisi olarak beş ana kategoride ele alınmaktadır.

Askeri Psikoloji

Askerî psikoloji dost ve düşman kuvvetlerinde veya sivil topluluklardaki davranışları anlama, tahmin etme ve karşı koymaya yönelik psikolojik teorilerin ve ampirik verilerin araştırılması, tasarımı ve uygulanmasıdır. Askeri psikolojide askerî harekâtların yürütülmesi için istenmeyen, tehdit edici veya potansiyel olarak tehlikeli olabilecek davranışlarla mücadele etmek, askeri personel ve birlikler arasındaki dayanıklılığı teşvik etmek ve düşman güçlerine karşı koymak için psikolojinin çoklu alt disiplinlerini kullanır.

Askeri psikoloji uygulamaları genel olarak mesleki idrak ve mesleki icra süreçlerindeki psikolojik danışmanlık ile stres ve yorgunluğunun tedavisi üzerine odaklanırken, psikolojik hastalıkların tedavisi de ayrı bir süreç olarak ele alınmaktadır. Bu bakımdan askeri psikolojide uygulama idari, operasyonel ve tedavi şeklinde süreçlendirilebilir.

İdari Süreç

Bu süreçte askerlik hizmetiyle yeni tanışmış bireylerin intibak ve eğitim dönemlerinde karşılaşacağı motivasyon, durumsal uyum (adaptasyon), bireysel odaktan kolektif algıya transfer ve mesleki ortama entegrasyon sorunlarına karşı bireysel danışmanlık hizmetleri uygulanır.

Operasyonel Süreç

Eğitim, denetleme, tatbikat ve gerçek operasyonel ortamlarda görülen heyecan, kaygı ve korku gibi duyguların yönetimiyle ile kayıp ve yas yönetimi için askeri personele yönelik psikolojik danışmanlık hizmeti uygulanır. Askeri personelin aile bireyleri de gerçek operasyonel ortamlarda benzer danışmanlık hizmetlerine ihtiyaç duyabilmektedir.

Tedavi Süreci

 Askeri personelin karşılaştığı ve üstesinden gelemediği ve danışmanlık süreçlerinin etkili olmadığı durumlar genel olarak travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), suçluluk, aile ve partner zorlukları, kâbuslar ve geri dönüşler şeklinde görülür. Bu durumlar klinik psikolojik bir tedavi gerektirmektedir. Bu süreçte tedavi görmekte olan askeri personelin aile yakınları için ayrıca bir danışmanlık hizmeti gerekebilir.

Kolluk Kuvvetleri Psikoloji

Kolluk kuvvetleri toplumsal hayatta kanun ve kuralların uygulanmasından ve kamu güvenliğinden sorumludur. Bir çok ülkede İçişleri Bakanlığına bağlı olarak görev yapan polis, jandarma ve özel güvenlik kurumları (yardımcı kolluk kuvvetleri) kolluk kuvvetlerinin bütününü meydana getirir. Kolluk kuvvetlerinin operasyonel ortamları toplumun günlük yaşantısındaki sınırsız durumsallıkla çeşitlenmektedir. Kolluk kuvvetlerinin karşı-karşıya kaldığı önemeli psikolojik tehdidin operasyonel süreç içerisinde gerçekleşmektedir; kriminal olaylar, terörle mücadele, toplumsal olaylar ve trafik hadiseleri etrafında gelişen operasyonel süreç kolluk kuvvetlerinin çoklu tehdit ile karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır. Görev sorumlulukları ile yetki salahiyeti arasında ince bir çizgide tehditle mücadele etmeye çalışan kolluk kuvvetlerinin karşı karşıya kaldığı cari stres yükü diğer savunma ve güvenlik alanındaki diğer psikoloji kategorilerine göre daha sık karşılaşılan bir durum durumdur. Bu bakımdan operasyonel süreç içerisinde kolluk kuvvetlerine daha çok (i) operasyonel destek, (ii) görev öncesi durumsal farkındalık, (iii) bilişsel davranış yaklaşımı gibi konularda kurumsal ve bireysel danışmanlık önerilmektedir. Operasyonel sreçlerindeki ateşli silah vakaları, ölüm, yaralanma, rehin alma vb durumlardan sonraki pos-travma süreçlerinde bireysel ve grup terapilerine de ihtiyaç duyulabilmektedir.

Türkiye’deki kolluk kuvvetlerinin çalışma çevresi Emniyet Genel Müdürlüğü, Jandarma Genel Komutanlığı ve Özel Güvenlik Kurumlarına göre değişiklik göstermektedir. Psikolojik danışmanlık yaklaşmı da bu kurumların farklı çevrelerine göre senaryolandırılmalı ve genel bir modellemeden kaçınılmalıdır.

Sivil Savunma, Afet Kurumları, NGO ve Medya Psikolojisi

Günümüz koşullarındaki savaş ve çatışmaların bir çok bileşeni mevcuttur. Çatışmalar beraberinden açlık, barınma, hastalık ve göç gibi bir çok insani krizi de beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla çatışma süreçlerine insani yardım maksadıyla veya süregelen askeri harekatın devamındaki istikrar uygulamalarını desteklemek maksadıyla bir çok sivil kuruluş da çatışma süreci içinde yer almaktadır. Son yıllarda uluslararası yardım kuruluşları ile medya kuruluşlarının da çatışma ortamlarında aktif olarak yer aldıkları görülmektedir.

Havacılık Psikolojisi

Savaş, çatışma, harekat gibi olaylar sırasında bu olayların gerçekleştiği bölgelerde ya da yakınlarında görev yapmak zorunda olan sivil havacılık personelinde (pilot, mürettebat, yer ekibi gibi) yoğun stres ve can güvenliği endişesine bağlı olarak psikolojik yük artabilmektedir. Askeri geçmişi veya benzer deneyimi olmayan personelde bu psikolojik yükün ilerleyen süreçte yan etkileri oluşabilmektedir (PTSD gibi).

İnsansız hava aracı operatörleri, uzun saatler boyunca kapalı ve kontrollü bir ortamda görev yapmakta, monitörlerdeki sensör verileri ve kamera görüntüleri ile çok uzak mesafelerdeki hava araçlarını kontrol etmekte ve kimi zaman çatışma görüntülerini izlemektedirler. Bu görüntülerde zaman zaman dost birliklerin çatışmaya girmelerine, kayıplar vermelerine tanık olmaktadırlar. Görev süresinin bitimiyle birlikte yer kontrol istasyonunun kontrollü ortamından, ev ve sosyal hayatın cereyan ettiği güvenli ortama ani geçiş yapılmaktadır. Mesai boyunca bu döngünün sıkça tekrarlanması, psikolojik ve fizyolojik yükün artması anlamına gelmektedir.

İlaveten silahlı insansız hava aracı (SİHA) operatörlerinde, çok uzak bir mesafedeki hedefe silah ateşlenmekte, imha edilmesi izlenmektedir. Gerçek bir çatışma ortamında bulunmayan operatörün, ekrandaki bir hedefi imha etmesi için tek yapması gereken bir düğmeye basmaktır. Bu olgu da, operatörlerin gerçek ile kurgu; çatışma ortamı ile güvenli ortam v.d. ayrımları yapmalarını zorlaştırmaktadır. Bu da, operatörlerin maruz kaldığı bir diğer psikolojik yüktür.

Savunma Sanayiinde Psikoloji

Silahlı kuvvetler ve kolluk kuvvetlerinin kullandığı ürünlere yönelik teslimat, bakım, onarım, kurulum, eğitim gibi faaliyetler nedeniyle uzun süre çatışma veya harekat bölgesine yakın, yüksek riskli alanlarda görev yapmak durumunda olan teknik (mühendis, teknisyen vb) ve idari (satış/pazarlama, yönetici, sözleşme sorumlusu vb) personel, ağır strese maruz kalabilmektedir. Bu personel çoğunlukla rutin iş hayatlarında düşük riskli ortamlarda bulunmakta; askeri bir deneyime sahip olmamaktadır. Görece güvenli çalışma ortamından hızlı şekilde ve uzun süreli olarak yüksek riskli sahaya geçiş, duygusal ve fizyolojik baskıya neden olabilmektedir.

Zorlayıcı üretim ve teslimat takvimleri, özellikle üretim bandında çalışan personelin üzerine binen stresi artırmaktadır. Savunma sanayiinin çıktıları olan ürünlerin ülke savunmasında kullanılacak olmasının getirdiği sorumluluk, bu psikolojik yükü artırmaktadır. Teslimat takvimi, bütçe ve sorumluluk hissi nedeniyle üretim personelinin strese bağlı olarak hata yapma riski artabilmekte; sosyal ve mesleki ilişkilerinde sıkıntılar gözlenebilmektedir. Bu bakımdan stres yönetimi, bilhassa üretim bandı esaslı çalışan, adetli üretim yapan tesislerde göz önüne alınması gereken bir husustur.